Površinske eksploatacije mineralnih sirovina - neiskorišćeni potencijal za zaštitu prirode Vojvodine

Smeštena u Panonskoj niziji, Vojvodina se prostire na površini od 21.500km² i u njoj živi nešto više od dva miliona stanovnika. U Vojvodini je privreda zasnovana na korišćenju obradivog zemljišta, koje zahvata 84 odsto njene površine. Oko 70 odsto prinosa sa ovih polja čine žitarice, 20 odsto industrijsko bilje, a 10 odsto ostale kulture...

tipičan vojvođanski pejzaž

Prirodna dobra Vojvodine

U cilju povećanja obradivih površina, hidrografska slika Vojvodine, nekada bogate jezerima, rečnim meandrima i močvarama, melioracionim radovima širokog obima značajno je izmenjena. Ona se sada sastoji od većih reka Dunava, Save i Tise i njihovog redukovanog plavnog područja, potom kanalisanih nekadašnjih prirodnih tokova rečica Krivaje, Čika, Mostonge, Jegričke, Zlatice, Tamiša, Begeja, Karaša, Nere itd, guste mreže kanala za navodnjavanje i nekoliko većih jezera.

U Vojvodini samo 5,5% površine izuzeto je iz režima intenzivne poljoprivrede i urbanizacije i nalazi se pod različitim režimima zaštite u vidu manjih ili većih izolovanih područja. Između se nalaze ogromna prostranstva pod agrobiocenozama nepogodnim za život najvećeg broja vrsta naše flore i faune.

Poslednjih decenija u svetu se uvidelo da konvencionalni način zaštite područja u vidu izolovanih ostrva netaknute prirode ne daje odgovarajuće rezultate. Odsustvo mešanja populacija dovodi do genetičke degradacije i, na duge staze, iščezavanja velikog broja vrsta.

Potreba da se zaštićena područja povežu, kontinualnim ili diskontinualnim staništima koja su pogodna za opstanak divlje flore i faune – koridorima, tokom devedesetih u Evropi je realizovana formiranjem mreže područja koja poseduju prirodne vrednosti i potencijal za opstanak divlje flore i faune – NATURA 2000.

U ovim područjima primenjuju se različiti metodi korišćenja prostora, koji ne isključuju privredne, turističke ili rekreativne aktivnosti, pod uslovom da se osnovne karakteristike po kojima se određeno područje izdvaja, dugoročno ne promene ili ugroze.

Male vodene površine – bare

U Vojvodini postoji značajan broj malih vodenih površina (bare) koje mogu da pruže uslove za opstanak bogate flore i faune. Mreža ovakvih poluprirodnih i veštačkih staništa rasutih u pejsažu omogućava povezivanje većih vodenih površina i distribuciju čak i slabo pokretnih vrsta kao što su barske kornjače ili mrmoljci.

Mapa malih stajaćih voda Vojvodine

Čitav niz projekta u Evropi realizuje se sa ciljem upoznavanja biologije malih stajaćih voda i metoda njihove zaštite. Na evropskom nivou funkcioniše i specijalizovana mreža organizacija koje se bave malim stajaćim vodama – European Pond Conservation Network, a svoje ideje i viziju izneli su u posebnom proglasu – The Pond Manifesto (link na kraju).

Projektom Metode održivog upravljanja malim jezerima i nekomercijalnim ribnjacima podržanim od strane Švedske agencije za saradnju i razvoj (SIDA) i Regionalnog centra za životnu sredinu (REC), Udruženje Protego iz Subotice preuzelo je zadatak da izvrši inventarizaciju malih vodenih površina u Vojvodini, sagleda njihov ekološki potencijal i u javnosti promoviše one načine korišćenja stajaćih voda koji obezbeđuju poboljšanje kvaliteta života lokalnog stanovništva, uz istovremeno obezbeđivanje uslova za opstanak okolne flore i faune.

Analize topografskih karata i satelitskih snimaka, ali i terenska ispitivanja, pokazala su da je ovaj resurs daleko bogatiji i raznovrsniji nego što se u početku mislilo. Do sada je registrovano blizu 1.500 stalnih i privremenih vodenih površina veličine do 50 hektara.

Istraživanja još nisu završena i egzaktni statistički podaci još nisu raspoloživi ali jasno je da je značajan broj ovih površina veštačkog porekla nastao komercijalnom ili nekomercijalnom površinskom eksploatacijom gline, peska, šljunka, pa čak i uglja i nafte.

Eksploatacija sirovina

Kroz svoju burnu istoriju Vojvodinu je više puta organizovano naseljavalo stanovništvo iz različitih delova Balkanskog poluostrva i Evrope. Materijal za izgradnju kuća za život doseljeno stanovništvo najčešće je nalazilo u svojoj neposrednoj okolini. Takođe, tokom industrijske revolucije formiran je veliki broj ciglana i crepana koje su na industrijskom nivou proizvodile opeku i crep.


Majdan, napušteno pozajmište peska u blizini Subotice	Napuštena površinska eksploatacija, AD Fit Bečej

Većina od njih opstala je do današnjih dana. Prema podacima Privredne komore Srbije, u Srbiji radi 135 ciglana od kojih je veći deo u Vojvodini. Najveći broj depresija nastalih usled površinske eksploatacije za proizvodnju materijala za gradnju ispunjen je atmosferskom vodom i nalazi se u različitim fazama ekološke sukcesije. U Vojvodini, u okolini praktično svakog naselja, koliko god malo ono bilo, nalazi se nekoliko depresija različitih veličina i starosti ispunjenih vodom.

U Vojvodini je u toku i stvaranje novih depresija. Na primer, trenutno je u toku završetak druge trake puta na Koridoru 10 od Feketića do Subotice i za njenu izgradnju dovoze se ogromne količine peska i zemlje radi postavljanja temelja za autoput i podizanje nadvožnjaka.

Budućnost ovih eksploatacija je predvidiva pošto se sličan proces odvijao prilikom izgradnje prve trake puta. Nakon završetka radova, pored i u blizini autoputa ostao je veliki broj depresija koje su se vrlo brzo napunile vodom i koje je ubrzo obrasla barska vegetacija. Na žalost, samo mali broj takvih depresija je iskorišćen, i to skoro isključivo od strane ribolovaca.


deponija komunalnog otpada na obodu Žitišta	Nekomercijalni uzgoj gusaka u Ruskom Krsturu primer održivog korišćenja bare na obodu sela

Najveći broj depresija polako nestaje usled ubrzanog procesa prirodne sukcesije kroz zarastanje trskom i rogozom. Pored nesumnjivog rekreativnog i turističkog potencijala vodenih površina, na mestima napuštenih površinskih kopova one mogu biti značajne i sa aspekta zaštite prirode.

One nisu ekonomski zanimljive i iskoristljive za poljoprivrednu proizvodnju, a svojim rasutim rasporedom po pejsažu mogu biti privremena boravišta nekih vrlo atraktivnih vrsta, vidre na primer. Vidra, osim u većim vodenim staništima, može da opstane i na području na kojem postoji veći broj manjih vodenih površina koje može povremeno da posećuje i pronalazi sebi hranu, i tokom čega dolazi u kontakt sa drugim jedinkama.

Za živi svet su atraktivna i mesta gde se voda zadržava samo privremeno. To su mesta gde se atmosferske vode sakupljaju na proleće i, u zavisnosti od godine, ostaju do početka leta, a nakon toga uglavnom isušuju. Ako uzmemo u obzir da veliki broj vodozemaca (žabe i mrmoljci) u proleće ulazi u vodu samo radi razmnožavanja (polaganja jaja i razvića punoglavaca) i nakon toga je napušta, jasan je značaj ovakvih privremenih vodenih staništa za njihov opstanak.

Stanje sa malim stajaćim vodama u Vojvodini dosta je sumorno. Usamljeni primeri njihovog održivog korišćenja nikako ne mogu popraviti opštu sliku o našoj nesposobnosti da iskoristimo vodene površine za unapređenje kvaliteta životne sredine, a time i kvaliteta života lokalnog stanovništva. Iskustva okolnih zemalja nam govore da čak i sa minimalnim ulaganjima ove površine mogu da se stave u funkciju opšteg dobra. Sportski ribolov je samo jedan od načina.


vidra - sve češći stanovnik stajaćih voda Vojvodine	Mali mrmoljak

U susednoj Mađarskoj veći broj starih eksploatacija pretvoren je u ukrasna jezera koja služe kao izletišta, kupališta ili uzgajališta autohtonih vrsta riba (linjak, zlatni šaran). Nekoliko njih su atraktivne turističke destinacije na kojima se drže vodeni bivoli! Ovako uređene površine atraktivne su i za okolni živi svet.

Smatramo da je jedan od razloga lošeg stanja kod nas nedovoljna informisanost lokalnih samouprava i građanstva šta se može uraditi sa malim vodenim površinama u njihovom okruženju, ali i dosta složenih procedura i nejasnih uslova koje zainteresovani subjekti trebaju da zadovolje kako bi im se vodena površina, odnosno, vodno zemljište ustupilo na korišćenje.

Linkovi: