Evolucija grada i njegovog snabdevanja hranom
Danas se sve više govori o novom konceptu održivih gradova ili ekoloških gradova (ekopolis) i potrebi za proizvodnjom hrane u gradovima i njihovom bliskom okruženju, odnosno o potrebi za lokalizacijom hrane.
Prema načinu snabdevanja hranom, unutrašnjoj organizaciji i funkcijama, gradovi bi se mogli podeliti na tri istorijska tipa – agropolis, petropolis i ekopolis – od kojih je poslednji u početnoj fazi razvoja.
Snabdevanje hranom proizvedenoj u neposrednoj blizini gradova, a u pojedinim regionima i periodima, uz dodatno snabdevanje hranom proizvedenom u samom gradu, bila je karakteristika dugovečnog, predindustrijskog agropolisa.
Petropolis je grad industrijske ere koji je nastao tokom dvadesetog veka, uglavnom u razvijenom delu sveta, u kome je eliminisana primarna proizvodnja hrane. Metode industrijske poljoprivrede – mehanizacija i mineralna đubriva – znatno su uvećala prinose i snizila cenu hrane (zahvaljujući smanjivanju ljudske radne snage) ali je to zahtevalo velike, ukrupnjene poljoprivredne površine i specijalizaciju proizvodnje, pa je zato primarna proizvodnja hrane u potpunosti izmeštena izvan gradova. Jeftin transport omogućio je i znatno povećanje razdaljine između mesta proizvodnje i mesta potrošnje hrane (u SAD je danas ta razdaljina u proseku veća od hiljadu kilometara), i pospešio uvoz hrane iz drugih zemalja (Britanija npr. uvozi oko 40% potrebne hrane).
Danas postaje očigledno da su zapravo jeftina fosilna goriva i drugi prirodni resursi predstavljali osnov efikasnosti industrijske proizvodnje hrane i jeftinog transporta, odnosno uvoza hrane iz udaljenih područja. Nestašice i sve više cene fosilnih goriva, kao i problemi koji dolaze od njihovog sagorevenja, ukazuju da su i ovaj model proizvodnje hrane, kao i model grada – iscrpeli svoje potencijale.
Lokalizacija hrane je, generalno, proizvodnja hrane koja se bazira na lokalnim resursima i odvija se blizu mesta njene potrošnje. U odnosu na predindustrijski period, danas postoji mnogo više razloga zbog kojih lokalizacija hrane, uz proizvodnju hrane u gradovima, postaje ponovo aktuelna:
- neophodna je štednja prirodnih resursa i smanjivanje uticaja na promenu klime: fosilnih goriva ima sve manje i njihova cena sve više raste; klimatske promene (izazvane sagorevanjem fosilnih goriva i drugim ljudskim aktivnostima) umanjuju prinose i vode ka dezertifikaciji zemljišta;
- nagli porast svetske populacije (očekuje se porast za 50% do 2050-te) traži veće količine hrane; u isto vreme dolazi do smanjivanja ukupne površine poljoprivrednog zemljišta i opadanja prinosa kao posledica širenja gradova, klimatskih promena i iscrpljivanja zemljišta intenzivnom proizvodnjom;
- nagli porast gradskog stanovništva dešava se istovremeno sa narastajućom ekonomskom i socijalnom krizom gradova: preko 50% svetskog stanovništva živi danas u gradovima, sa tendencijom daljeg porasta urbane populacije; sve je veća nezaposlenost gradskog stanovništva i sve su veći troškovi održavanja i upravljanja gradovima (sve češći bankrot gradova);
- sve su veća ekološka zagađenja od Industrijske poljoprivrede i gradske industrije: ugljen-dioksid i azotni oksidi sve više zagađuju vodu, zemlju i vazduh; okretanje ka ekološki čistoj, odnosno organskoj proizvodnji, traži veće učešće ljudskog rada; raste i potreba za reciklažom gradskog smeća organskog porekla;
- neophodan je podsticaj rastu lokalnih ekonomija i povećanju zaposlenosti.
Urbana poljoprivreda
Ujedinjene nacije (UNDP) identifikuju preko 40 različitih formi urbane poljoprivrede: od baštovanstva (povrće, voće) do akvakulture (uglavnom uzgoj ribe), od malih bašta za potrebe jednog domaćinstva do većih bašta namenjenih proizvodnji za prodaju (tržište), uključujući tu i uzgoj raznih vrsta stoke – od živine, zečeva i koza do uzgoja puževa, svilene bube i gajenja pčela. Proizvodnjom hrane u gradovima bavi se blizu 800 miliona ljudi, koji ukupno proizvode oko 15 odsto svetske hrane.
|
|
 |
Organizacija za hranu i poljoprivredu UN (FAO) definiše Urbanu poljoprivredu kao privrednu aktivnost na proizvodnji, preradi i prodaji hrane i goriva namenjenih uglavnom dnevnim potrebama gradskih korisnika, koji se, uz primenu intenzivnih metoda, proizvode na manjim površinama zemljišta ili vode razbacanim unutar ili po obodu gradova, koristeći pritom prirodne resurse i organski gradski otpad za uzgoj raznih vrsta biljnih useva i stoke.
Nešto kraća definicija u Wikipediji kaže da je Urbana poljoprivreda praksa uzgajanja, prerade i distribucije hrane unutar ili neposredno oko gradova (urban and peri-urban) koja osim raznih biljnih useva uključuje i uzgoj stoke, akvakulturu, agro-šumarstvo i hortikulturu.
Ove aktivnosti odvijaju se na najraznovrsnijim mestima: u sklopu malih kućnih bašti ili slobodnih prostora izmađu velikih stambenih zgrada, na ravnim krovovima zgrada, u sanducima okačenim ispod prozora (kao za cveće), u pojasu pored puteva i železničkih pruga, ispod vodova visokog napona, na praznim placevima uz industrijske pogone, u školskim dvorištima, kao i u sklopu bolnica i zatvora.
Proizvodnjom hrane u gradovima bavi se – prema procenama Programa za razvoj Ujedinjenih nacija (UNDP) – blizu 800 miliona ljudi, koji ukupno proizvode oko 15 odsto svetske hrane.
Iako se ova aktivnost uglavnom odvija u gradovima zemalja u razvoju (u Africi, Aziji i Južnoj Americi) koje karaktiše nedovoljna zaposlenost stanovništva i relativno nizak prosečan standard, njen značaj je ogroman i u zemljama sa ubrzanim rastom. Tako na primer, kineski grad Šangaj (podaci iz: RUAF – Why Urban Agriculture?), koji prema popisu iz 2000-te godine ima oko 17 miliona stanovnika, dobija sa svoje urbane i peri-urbane teritorije oko 60% gradskog povrća, 100% mleka, 90% jaja i 50% potrebnih količina svinjskog i živinskog mesa.
Tranzicija ka proizvodnji hrane u gradovima sve je prisutnija i u razvijenom delu sveta: u Britaniji je dozvoljeno držanje koka-nosilja (u kavezima) u baštama gradskih porodičnih kuća; lokalna uprava u jednom belgijskom gradu ponudila je svojim građanima potpuno besplatno kavez sa po dve koke-nosilje – sa jedinom obavezom da ih hrane organskim smećem iz porodične kuhinje (kako bi se smanjila količine komunalnog otpada); gradonačelnik Londona je tokom 2008-me godine otvorio oko 1500 lokacija u gradu za uzgajanje povrća; u nemačkim i britanskim gradovima mogu se videti košnice sa pčelama u baštama privatnih kuća ali i na krovovima gradskih solitera, pa čak i na krovu britanskog parlamenta; na ravnim krovovima visokih zgrada u američkim gradovima (čak i na njujorškom Menhetnu) ljudi uzgajaju organsko povće, drže kokoši u kavezima i uzgajaju pčele, a postoje i restorani koji isključivo služe hranu proizvedenu u gradu.
I pored izuzetnog značaja ove aktivnosti na obezbeđivanju hrane za deo gradskog stanovništva, kao i njenog značaja u reciklaži gradskog smeća organskog porekla, lokalne vlasti najčešće zabranjuju proizvodnju hrane u gradovima ili se prema njoj odnose kao prema nužnom zlu. Uz par izuzetaka, proizvodnja hrane u gradovima se doskora odvijala bez institucionalizovane pomoći poljoprivrednih stručnjaka i urbanih planera.
Urbana poljoprivreda je važan deo koncepta lokalizacije hrane i neophodan sastojak modela Održivih gradova, pa zato interes za njom raste u svim delovima sveta. Njome se obavlja produktivna reciklaža organskog smeća u gradovima i proizvodi zdrava organska hrana (koja u proizvodnji traži više ljudskog rada), skraćuje transport između mesta proizvodnje hrane i mesta njene potrošnje (smanjivanje troškova kao i emisije štetnih gasova), podiže nivo ekonomskih aktivnosti u gradovima i stvaraju nova radna mesta (kupovinom lokalne hrane novac se reinvestira u lokalnu ekonomiju) a ozelenjavanjem gradskih površina (raznim biljnim usevima) smanjuje se efekat već ispuštenog ugljen-dioksida.
Više od jedne trećine hrane u bogatim zemljama završi kao smeće (ostatak jela, hrana kojoj je istekao rok upotrebe, otpaci kod pripreme hrane). Veći deo gradskog smeća je zapravo organskog porekla pa njegovo sakupljanje, iznošenje i deponovanje troše značajan deo sredstava iz gradskog budžeta. Raspadanjem organske materije na deponijama stvara se metan, gas koji utiče na globalno zagrevanje i promenu klime i koji je, kao gas sa efektom staklene bašte trideset puta štetniji od ugljen-dioksida.
Reciklaža organskog smeća preko urbane poljoprivrede odvija se kroz proces njegovog ponovnog korišćenja kao hraniva, i to uglavnom u dva vida: njegovim kompostiranjem dobija se organsko đubrivo za biljnu proizvodnju a jedan deo organskog smeća je odlično hranivo za stoku (proizvodnja mesa, mleka, jaja i dr.). Osim čvrstog organskog smeća, reciklaža gradskog otpada obuhvata i korišćenje (delimično prečišćenih) otpadnih voda za potrebe irigacije poljoprivrednog zemljišta, a u nekoliko zemalja (u Kanadi, SAD i Austriji) već postoje postrojenja za reciklažu fosfora iz gradskog kanalizacionog mulja.
